Tembang Pangkur

SIPINTAR.NET – Tembang adalah salah satu aset budaya yang sangat berharga di Indonesia, dan merupakan kewajiban kita untuk melestarikannya.

Tembang ini tumbuh dan berkembang di tanah Jawa dan Bali, dengan setiap jenisnya membawa pesan tersendiri.

Salah satu jenis tembang yang akan kita eksplorasi adalah tembang pangkur.

Pengertian Tembang Pangkur

Secara harfiah, “pangkur” berarti mundur. Namun, istilah ini memiliki makna yang lebih mendalam dalam konteks tembang. Tembang pangkur mencerminkan fase dalam kehidupan manusia, di mana seseorang mengalami perubahan dari kehidupan dunia (ragawi) ke kehidupan spiritual (jiwa).

Pangkur juga dapat diartikan sebagai upaya manusia untuk menyingkirkan hawa nafsu duniawi atau dorongan negatif yang menguasai jiwa mereka. Tembang pangkur menjadi representasi indah tentang perjalanan batin dan pemurnian diri.

Untuk lebih memahami konsep yang terkait dengan tembang pangkur, ayo simak artikel selengkapnya di bawah ini.

Arti Tembang Pangkur

Arti Tembang Pangkur

Tembang pangkur ini merupakan salah satu dari jenis tembang yang tergolong dalam jenis tembang macapat.

Jika ditinjau dari segi bahasa, kata pangkur mempunyai arti “mungkur” yang artinya mundur atau mengundurkan diri.

Secara istilah, pangkur diartikan sebagai seseorang yang usianya masih muda dan masih butuh pengaruh besar dalam berproses mendekatkan diri kepada Tuhan.

Sehingga jenis tembang pangkur ini sangat berpengaruh dalam kehidupan pendekatan seorang hamba kepada Tuhannya.

Arti lain dari pangkur yaitu berasal dari kata punggawa dalam golongan kependetaan. Arti kata ini sering dicantumkan dalam berbagai macam piagam dalam bahasa Jawa kuno.

Sedangkan pada serat purwaukara, arti kata pangkur ialah buntut atau ekor. Maka dari itu, kata pangkur sering disebut sasmita atau isyarat tut pangkur yang berarti mengekor, diartikan juga dengan tut wuri dan tut wuntat yang artinya yaitu menjajaki.

Watak Tembang Pangkur

Watak Tembang Pangkur

Watak yang ada pada tembang pangkur berkarakter :

  • Kuat
  • Gagah
  • Perkasa
  • Ketulusan hati yang besar
  • Tidak adanya keraguan untuk mengajak orang lain untuk merubah masa lalunya agar menjadi lebih baik lagi.

Dari watak inilah, tembang pangkur umum digunakan untuk orang awam dan para pahlawan sebagai tanda dalam mengenang masa lalunya sehingga termotivasi untuk mengubah masa depan yang cerah dan kembali kepada jalan yang lurus.

Tembang macapat pangkur juga sering digunakan pada berbagai macam tembang dengan tema :

  • Nasehat (pitutur luhur)
  • Cinta
  • Pertemanan (kekancan)
  • Pendidikan
  • Kesehatan

Aturan (Paungeran) Tembang Pangkur

Setiap tembang macapat ini sudah terikat dengan beberapa aturan yang bersifat baku dalam penulisannya atau biasa disebut dengan paungeran.

Berikut paungeran tembang macapat pangkur :

#1. Guru Gatra

Guru gatra merupakan banyaknya garis dalam bait tembang. Tembang macapat pangkur ini memiliki 8 baris kalimat atau larik di setiap baitnya.

#2. Guru Wilangan

Guru wilangan merupakan banyaknya suku kata pada setiap baris tembang. Pada tembang pangkur ini, baris dari kalimat pertama mempunyai 8 suku kata, baris kalimat kedua mempunyai 11 suku kata, baris kalimat ketiga mempunyai 8 suku kata, baris kalimat keempat mempunyai 7 suku kata dan seterusnya.

#3. Guru Lagu

Guru lagu merupakan jatuhnya suara akhir di setiap guru gatra atau baris tembang.

  • Pada baris kalimat pertama tembang, akhirannya huruf vokal a.
  • Baris pada kalimat kedua akhiran huruf vokal I.
  • Larik atau baris ketiga dengan akhiran huruf vokal u,
  • Akhiran baris atau larik pada kalimat keempat huruf vokal a dan seterusnya.

Ketiga paungeran tembang pangkur ini pasti digunakan pada saat membuat sekar pangkur dan sifatnya baku atau tidak berubah.

Kumpulan Contoh Tembang Pangkur

Kumpulan Contoh Tembang Pangkur

Contoh tembang pangkur berikut ini pada dasarnya memiliki paungeran yang sama seperti lainnya.

Namun, sedikit berbeda pada gancaran tembang pangkur karena didasarkan pada kreativitas seniman itu sendiri.

Berikut beberapa contoh tembang pangkur dengan berbagai tema mulai dari tema pendidikan, tema nasihat, serat wedhatama dan tembang buatan sendiri.

Contoh Tembang Pangkur Buatan Sendiri

Bakti marang ibu bapak

Aja maneni yen di nasehati

Budi pekerti kang luhur

Kudu kita tindakna

Iku printah gusti ingkang maha agung

Kanggo sedaya manungsa

Sing urip ing dunyo iki

Tanduran kudu di jaga

Isok lan sore padha di sirami

Lan aja lali di pupuk

Kudu sregep ngerawat

Menehi banyu lan pupuk kudu cukup

Dadi tanduran kang endah

Katon seger ora mati

Ayo kanca di gatekna

Becik ala kudu di titeni

Menyang isuk golek ilmu

Sekolah sing tenanan

Supaya dadi wong sukses lan berilmu

Susah seneng di rasakna

Kanggo bekal urip iki

Eling-eling para kanca

Linambaran ati kang kanthi suci

Sasi pasa pari kudu

Rinasa kanthi lega

Dhahar ngunjuk linampahan wanci dalu

Fitri ing wulan riyaya

Ana bebrayan puniki

Lumuh tukua pawarta,

Tan saranta nuruti hardengati,

Satata tansah tinemu,

Kataman martotama,

Kadarmaning narendra sudibya sadu,

Wus mangkana kalih samya,

Sareng manguswa pada ji.

Wong Jawi kang trep budaya

Njaga adat lan aturan kang aji

Gamelan, batik lan lagu

Bisa dadi warisan

Supaya bisa dijaga anak putu

Supayane ora ilang

Menika budaya Jawi

Nuntut ilmu neng sekoLah

Bisa angerteni budi pekerti

Papan bisa nggo sinau

Wayah esok Lan awan

Ngrungoake perintahe marang guru

Lan bisa ngerti agama

Agama kang migunan

Sinau Tembang macapat

tembang sing paling gampil yaiku mijil

Gatra ora luweh pitu

Luweh sako sekawan

Sing paling bener gatrane enem iku

Gatra ora keno salah

Sebab gatra iku penting

Sinau aksara jawa

Hanaca diwulu dadi hinici

Ra disuku dadine ru

Ngawe ng ngowo cecak

Mateni huruf iku kudu dipangku

Ngawe r kudu di layar

Terakhire iku lungsi

Mlaku-mlaku ing jakarta

Mandek ing wilayah pantai gading

Amarga kebelet tuku

Oleh-oleh jakarta

Kaya dene kaos, jaket lan sepatu

Supaya dadi kenangan

Lan ngerti yen wis ing mriki

Nyingkiri apa sing ala

Supaya dadi anak luweh becik

Ora kok seneng ganggu

gangguni kanca kanca

Dadio bocah sing manut lan sing lugu

Ora kok dadi nakal

Amrih besok diajeni

Sing pengung nora nglegewa

Sangsayarda denira cacariwis

Ngandhar-ngandhar angendukur

Kandhane ora kaprah

Saya elok alangka longkangipun

Si wasis waskitha ngalah

Ngalingi marang sipingging

Mapan watake manungsa

Pan ketemu ing laku lawan linggih

Solah muna-muninipun

Pan dadi panengeran ingkang

Kang pinter kang bodho miwah kang luhur

Kang sugih lan kang melarat

Tanapi manusia singgih


Baca Juga: Tembang Macapat


Contoh Tembang Pangkur Serat Wedhatama

Tembang Pangkur Serat Wedhatama #1

Mingkar-mingkuring ukara

Akarana karenan mardi siwi

Sinawung resmining kidung

Sinuba sinukarta

Mrih kretarta pakartining ilmu luhung

Kang tumrap ing tanah Jawa

Agama ageming aji.

Artinya:

Membolak-balikkan kata

Karena hendak mendidik anak

Tersirat dalam indahnya tembang

Dihias penuh warna

Agar menjiwai hakekat ilmu luhur

Yang ada di tanah Jawa/nusantara

Agama “pakaian” diri

Tembang Pangkur Serat Wedhatama #2

Jinejer ing Wedhatama

Mrih tan kemba kembenganing pambudi

Mangka nadyan tuwa pikun

Yen tan mikani rasa

Yekti sepi sepa lir sepah asamun

Samasane pakumpulan

Gonyak-ganyuk nglelingsemi

Artinya:

Tersaji dalam serat Wedhatama

Agar jangan miskin budi pekerti

Padahal meskipun tua dan pikun

bila tak memahami rasa

Tentu sangat kosong dan hambar seperti ampas buangan)

Ketika dalam pergaulan

Terlihat bodoh memalukan

Contoh Tembang Pangkur Tema Kesehatan

Wong ngaurip kudu njaga…

Tegese kudu ngrawat lan ngurusi…

Sukur yen sregep nyapune…

Yen akeh sampah nglerah…

Tandane kowe wis ora tau krungu…

Marang pitutur kang mulyo..

Pitutur kanggo nglestarike…

Contoh Tembang Pangkur Tema Pendidikan

Tembang Pangkur Pendidikan #1

Sekar pangkur ngilmu nyata…

Diwinti sing sabar lan prihatin…

Nimba ngilmu marang guru…

Wayah isuk lan awan..

Mirih sukses sinau ngilmu ingkang luhur…

Ampun supe bab agami…

Bab agami marang Gusti…

Tembang Pangkur Pendidikan #2

Nuntut ilmu neng sekolahan…

Bisa ngerteni budi pakerti…

Papan bisa nggon sinau…

Wayah esok lan awan…

Ngerungoake pertintahe marang guru…

Lan bosa ngerteni agami…

Agami kang migunani…

Tembang Pangkur Pendidikan #3

Sinau Tembang macapat…

Tembang sing paling gampil yaiku mijil…

Gatra ora luwe pitu…

Luweh sako sekawan…

Sing paling bener gatrane enem iku…

Gatra ora keno salah…

Sebab gatra iku penting…

Tembang Pangkur Pendidikan #4

Sinau aksara Jawa…

Hanaca diwulu dadi hinici…

Ra disuku dadine ero…

Ngawe ng ngowo cecak…

Mateni huruf iku kudu dipangku…

Ngawe r kudune di layar…

Terakhir iku lungsi…

Tembang Pangkur Pendidikan #5

Ayo kanca di gatekne…

Becik ala kudu di titeni…

Menyang isuk goleki ilmu…

Sekolah sing tenanan…

Supaya dadi wong sukses lan berilmu…

Susah seneng dirasakne…

Kanggo bekal urip iki…

Tembang Pangkur Pendidikan #6

Ayo podo ing sekolah…

Sinau supaya dadi wong sugih…

Sugih perkarane ilmu…

Orang sugih singliyane…

Ilmu iku penting kanggo anak putune…

Supaya ngerti berjuang…

Kanggo pangurip sing asli…

Tembang Pangkur Pendidikan #7

Ayo padha sregep maca

Yaiku maca buku basa jawi

Bukune sing werna biru

Isine basa krama

Ngapalno Krama inggil lan krama alus

Nganti saget maca lancar

Lan ora ngisin-ngisini

Artinya:

Ayo semua rajin membaca

Yaitu membaca bahasa Jawa

Bukunya yang berwarna biru

Isinya bahasa krama

Dihafalkan krama inggil dan krama halus

Hingga bisa membaca lancar

Dan tidak mempermalukan

Tembang Pangkur Pendidikan #8

Bocah-bocah do sekolah

Wiwit mbiyen nalika iseh cilik

Sregepa anggolek ilmu

Wayah esuk lan awan

Ngrungokake perintah para guru

Lan bisa ngerti agama

Agama ngersaning Gusti

Artinya:

Anak-anak pada sekolah

Dahulu ketika masih kecil

Rajinnya mencari ilmu

Mulai dari pagi dan siang

Mendengarkan perintah para guru

Dan bisa mengerti agama

Agama menyembah Tuhan

Tembang Pangkur Pendidikan #9

Uripe sapisan rusak,

Nora mulur nalare ting saluwir,

Kadi ta guwa kang sirung,

Sinerang ing maruta,

Gumarenggeng anggereng anggung gumrunggung

Pindha padhane si mudha,

Prandene paksa kumaki

Artinya:

Hidup sekali rusak

Tidak berkembang akalnya berantakan

Seperti gua gelap yang angker

Diterjang angin

Bergemuruh bergema tanpa makna

Seperti itulah anak muda kurang ilmu

Namun sangat angkuh

Tembang Pangkur Pendidikan #10

Mangkono ilmu kang nyata,

Sanyatane mung we reseping ati,

Bungah ingaran cubluk,

Sukeng tyas yen den ina,

Nora kaya si punggung anggung gumunggung,

Ugungan sadina dina,

Aja mangkono wong urip.

Artinya:

Begitulah ilmu yang benar

Sejatinya hanya untuk menentramkan hati

Senang jika dianggap bodoh

Bahagia dihati bila dihina

Tak seperti Si bodoh yang haus pujian

Ingin dipuji tiap hari.


Baca Juga: Contoh Tembang Gambuh


Contoh Tembang Pangkur Tema Nasihat

Tembang Pangkur Nasihat #1

Ayo padha ing sekolah

Sinau supaya dadi wong sugih

Sugih pekarane ilmu

Ora sugih sing liya

ilmu iku penting kanggo anak putu

Supaya ngerti berjuang

Kanggo pangurip sing asli

Artinya:

Ayo sekolah

Belajar agara menjadi orang kaya

Kaya akan ilmu

Tidak kaya yang lain

Ilmu itu penting untuk anak cucu

Agar ngerti berjuang

Untuk kehidupan yang asli

Tembang Pangkur Nasihat #2

Ayo kanca padha sholat

Supaya pikanthuk rahmating gusti

Lan sregepa golek ilmu

Utamaning ilmu agama

Manut nasihat bapak ibu lan guru

Supaya slamet ing dunia

Lan saking karmaning gusti

Artinya:

Ayo teman sholat

Supaya mendapat rahmat dari Tuhan

Dan rajinlah mencari ilmu

Terutama ilmu agama

Menuruti nasihat bapak ibu dan guru

Agar selamat di dunia

Dan mendapat karma Tuhan

Tembang Pangkur Nasihat #3

Alaning liyan den andhar

Ing becike liyan dipunsimpeni

Becike dhewe ginunggung

Kinarya pasamuan

Nora ngrasa alane dhewe ngendhukur

Wong mangkono wateknya

Nora kena denpedhaki

Artinya:

Kejelekan orang lain disebarluaskan

Sementara kebaikan orang lain disembunyikan

Kebaikan diri-sendiri disanjung sanjung

Dan dibicarakan depan orang umum

Tidak merasa keburukannya bertumpuk

Orang yang mempunyai sifat seperti itu

Tidak layak untuk kau dekati

Tembang Pangkur Nasihat #4

Masa mengko mapan arang

Kang ketemu ing basa kang basuki

Ingkang lumrah wong puniku

Dhengki srei lan dora

Iren meren dahwen pinasten kumingsun

Opene nora prasaja

Jail mutakil bakiwit

Artinya:

Jaman sekarang sangat sulit sekali.

Menemukan orang yang berperilaku baik.

Kebanyakan orang sekarang itu.

Iri dengki, serakah dan pembohong.

Sombong dan suka mencela orang lain

Jarang sekali ada kejujuran

Banyak terjadi kecurangan

Tembang Pangkur Nasihat #5

Kalamun ana manugsa

Anyinggahi dugi lawan prayogi

Iku watake tan patut

Awor lawan wong kathah

Wong degsura ndaludur tan wruh ing edur

Aja sira pedhak-pedhak

Nora wurung neniwasi

Artinya:

Jika ada manusia

Yang melupakan pertimbangan nalar

Itu sifat yang tidak patut.

Untuk berbaur dengan orang banyak.

Orang yang tak mengerti adat.

Janganlah kau dekati

Karena menuruti kemauannya sendiri

Tembang Pangkur Nasihat #6

Nggugu karsane priyangga,

Nora nganggo peparah lamun angling,

Lumuh ingaran balilu

Uger guru aleman,

Nanging janma ingkang wus waspadeng semu,

Sinamun samudana,

Sesadoning adu manis

Artinya:

Menuruti kemauan sendiri

Tanpa tujuan jika berbicara

Tak mau dikatakan bodoh

Seolah pandai agar dipuji

Namun manusia yang telah mengetahui akan gelagatnya

Malah merendahkan diri

Menanggapi semuanya dengan baik

Tembang Pangkur Nasihat #7

Si pengung nora nglegewa,

Sangsayarda denira cacariwis,

Ngandhar-andhar angendukur,

Kandhane nora kaprah,

Saya elok alangka longkangipun,

Si wasis waskitha ngalah,

Ngalingi marang sipingging.

Artinya:

Si bodoh tak menyadari

Semakin menjadi dalam membual

bicaranya ngelantur kesana-kemari

Ucapannya salah kaprah

Semakin sombong bicara tanpa jeda

Si bijak mengalah

Menutupi ulah si bodoh

Tembang Pangkur Nasihat #8

Mingkar-mingkuring ukara

Akarana karenan mardi siwi

Sinawung resmining kidung

Sinuba sinukarta

Mrih kretarta pakartining ilmu luhung

Kang tumrap ing tanah Jawa

Agama ageming aji.

Artinya:

Membolak-balikkan kata

Karena hendak mendidik anak

Tersirat dalam indahnya tembang

Dihias penuh warna

Agar menjiwai hakekat ilmu luhur

Yang ada di tanah Jawa/nusantara

Agama “pakaian” diri


Baca Juga: Contoh Tembang Dhandhanggula


Akhir Kata

Demikian pembahasan artikel ini terkait dengan tembang macapat pangkur. Sebagai warga negara yang baik kita wajib menjaga budaya yang sudah diwarisi nenek moyang kepada kita.

Semoga berguna dan bermanfaat, serta menambah wawasan kita seputar dunia kebudayaan.